Ο Θυμός ως σύμβουλος εσωτερικών αναγκών

του Σταύρου Γκουγκουσκίδη

Στην ελληνική Μυθολογία αναφέρεται, πως «κάποτε ο Κιθαιρώνας, όταν ήταν άνθρωπος, συναντήθηκε με την Οργή, που του έμαθε τι αποτελέσματα έχει ο θυμός… Από τότε ο οξύθυμος νέος δεν έκανε τίποτα άλλο παρά να τσακώνεται με τ’ αγρίμια. 

Μια μέρα, μάλιστα, μάλωσε και με την ίδια την Οργή, οπότε αυτή βγάζει απότομα το τσεμπέρι της, τραβά μια τρίχα από τα μαλλιά της και του την πετάει. Η κάθε τρίχα όμως των μαλλιών της ήταν κι ένα φίδι, και τούτη δω, τυλίχτηκε στο λαιμό του Κιθαιρώνα και τον έπνιξε.

Γι’ αυτό από τότε λέει ο κόσμος για τον κάθε οξύθυμο, πως τον “πνίγει ο θυμός του”. Έτσι οι αρχαίοι πρόγονοί μας έλεγαν: “Θυμού κράτει” δηλ. Κυριάρχησε το θυμό σου. Πνίξε τον εσύ στις αρχές του πριν σε πνίξει αυτός….»

Η σχέση του ανθρώπου με τον θυμό παρουσιάζεται συνήθως ως εχθρική. Ένας ατελείωτος πόλεμος με άγνωστο νικητή και άγνωστο ηττημένο. Πάντως, σε κάθε περίπτωση, πόλεμος: «πνίξε τον θυμό σου, πριν σε πνίξει αυτός…». Στον πόλεμο δύο τρόποι καθορίζουν την έκβαση: Είτε η φυσική εξόντωση του ενός από τους δύο, είτε η αναγνώριση της ήττας από τον ηττημένο. Σε κάθε περίπτωση, το τέλος του πολέμου το αποφασίζει ο ηττημένος. Ποτέ ο νικητής.

Ο θυμός είναι ένα συναίσθημα που τις περισσότερες φορές βιώνεται ως δυσάρεστο, ενοχλητικό ή / και απειλητικό. Η έκφρασή του μάλιστα έχει συνέπειες τόσο στο εσωτερικό του ανθρώπου όσο και στις σχέσεις του με τους γύρω του. Επιπτώσεις στην υγεία, όπως καρδιαγγειακά νοσήματα, αρτηριακή πίεση αναφέρονται συχνά από τους γιατρούς ως συνοδά ενός οξύθυμου χαρακτήρα. Επιπτώσεις στις διαπροσωπικές σχέσεις, φιλικές, ερωτικές, οικογενειακές, εργασιακές. Επιπτώσεις και στον ίδιο τον εσωτερικό εαυτό, με συναισθήματα ενοχών, τύψεων, απαξίωσης και απόρριψης. Ο θυμός εμφανίζεται ως κάτι που είναι κακό και πρέπει κανείς να το πολεμήσει και να το εξαφανίσει.

Είναι όμως απαραίτητα ο θυμός κάτι κακό; Κάτι που ο άνθρωπος δεν θα έπρεπε να έχει προκειμένου να ζει καλύτερα; Είναι κάτι το οποίο πρέπει να ξεφορτωθούμε και να μην το βιώσουμε ποτέ ξανά; Και αν ναι, είναι κάτι τέτοιο δυνατό; Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ο θυμός θα μπορούσε να είναι χρήσιμος και να γίνει δημιουργική αξιοποίησή του;

Ο θυμός είναι μέσα μας. Είναι ένα συναίσθημα που η εμφάνιση και η έντασή του εξαρτάται από παράγοντες και μεταβλητές. Εξωτερικοί παράγοντες όπως ο χρόνος, οι συνθήκες, η στιγμή, γεγονότα εξωτερικά, αλλά και «εσωτερικοί» παράγοντες, όπως η ανατροφή μας, τα παιδικά μας χρόνια, η συμπεριφορά των γονιών και των σημαντικών ανθρώπων στη ζωή μας επιδρούν στην διαμόρφωση μιας συμπεριφοράς που εμπεριέχει τον θυμό και την έκφρασή του με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Πολύ συχνά συναντά κανείς ανθρώπους που εκφράζουν τον θυμό τους μέσω συμπεριφορών με αντανακλαστικό τρόπο, ως μία μαθημένη αντανακλαστική αντίδραση σε εξωτερικά γεγονότα ή σε εσωτερικές παρορμήσεις, κυρίως λόγω της μάθησης και των προτύπων από τις οικογένειές προέλευσής τους, αλλά και του ευρύτερου περιβάλλοντος των παιδικών τους χρόνων. Μετά την οικογένεια και η κοινωνία σε όλους τους τομείς της, «διδάσκει» -κυρίως μέσω της λειτουργίας των προτύπων- την έκφραση του θυμού μέσα από εκφράσεις ή / και πράξεις βίας. Ένας άνθρωπος που μεγαλώνει στην σημερινή κοινωνία έρχεται αντιμέτωπος από πολλή μικρή ηλικία με τη βία ως έκφραση του συναισθήματος του θυμού. Η κοινωνία δικαιολογεί και ενσωματώνει αρκετές βίαιες συμπεριφορές και τις αποδέχεται, αρκεί να εμφανίζονται σε θεωρούμενα από αυτήν λογικά και αποδεκτά πλαίσια. Γι’ αυτή την κοινωνία, ένας πατέρας που είναι οξύθυμος και φωνάζει που και που στο σπίτι –συνήθως όταν είναι κουρασμένος γυρνώντας από τη δουλειά το βράδυ- δεν αποτελεί προσβολή ούτε απειλή για την οικογενειακή ζωή. Η τηλεόραση, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, τα λεγόμενα σύγχρονα πρότυπα όλων των ΜΜΕ προβάλουν συνεχώς τη βία ως έκφραση θυμού με αποδεκτούς όρους για τους συμμετέχοντες.

Παράλληλα, οι επιστήμες της συμπεριφοράς αλλά και της υγείας  παρουσιάζουν συχνά απόψεις για την καταστροφή που φέρνει στον οργανισμό, ως βιολογική κατασκευή, η λεγόμενη «εσωτερίκευση των συναισθημάτων». Η διαδικασία κατά την οποία κάποιος δεν εκφράζει και δεν εξωτερικεύει τα συναισθήματά του (κυρίως τα αρνητικά) και αναγκάζεται να τα εσωτερικεύσει, δηλαδή να τα στρέψει προς τον εαυτό του, με αρνητικές συνέπειες για το ίδιο του το σώμα. Η πρόταση των επιστημών είναι η εξωτερίκευση και η διαχείριση των αρνητικών συναισθημάτων με υγιή και δημιουργικό –θα πρόσθετα εγώ- τρόπο.

Πώς θα μπορούσε όμως κάποιος να ελέγξει, να διαχειριστεί, να επικοινωνήσει και να αξιοποιήσει ένα τέτοιου είδους συναίσθημα στο οποίο οι περισσότεροι μοιάζουμε να στεκόμαστε ανήμποροι και αδύναμοι απέναντι στη δύναμη και την ορμή του;

Ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή με το εξωτερικό του περιβάλλον μέσω των αισθητηρίων οργάνων του. Αντιλαμβάνεται την «εξωτερική πραγματικότητα» μέσα από τον τρόπο που τα αισθητήρια όργανά του αποκωδικοποιούν όσα συμβαίνουν γύρω του. Η αποκωδικοποίηση αυτή με τον τρόπο που γίνεται καθορίζει και τα μηνύματα που ο κάθε άνθρωπος λαμβάνει από τα όσα συμβαίνουν «έξω από αυτόν». Αυτή η διαδικασία συμβάλει στην «κατασκευή της πραγματικότητας» του κάθε ανθρώπου, δηλ. τον τρόπο που ο καθένας αντιλαμβάνεται και βλέπει τον κόσμο. Η κάθε «πραγματικότητα» είναι μοναδική, καθώς κατασκευάζεται από κάθε μοναδικό άνθρωπο συμμετέχοντας σε αυτό ο δικός του ατομικός οργανισμός, το δικό του ατομικό ψυχικό και βιολογικό σύστημα, η δική του ατομική και μοναδική ιστορία.

Η μέχρι τώρα περιγραφή της κατάστασης και του συναισθήματος του θυμού  εννοεί και υπονοεί δύο σημαντικά πράγματα τα οποία θα μπορούσαμε, αυθαίρετα ίσως, να τα θεωρήσουμε κρίσιμα.

Το πρώτο είναι ότι ο θυμός είναι συναίσθημα. Όπως και τα υπόλοιπα συναισθήματα έχει την τάση να εμφανίζεται χωρίς απαραίτητα να έχει προσκληθεί. Έχει την τάση να γεννιέται και να μεγαλώνει, να καταλαμβάνει χώρο ή / και να κυριεύει χωρίς να μπορεί εύκολα κανείς να τον ελέγξει. Αν και φαίνεται πολύ αυτόνομος και ανεξάρτητος, στην πραγματικότητα δεν είναι. Εξαρτάται και εμφανίζεται πάντα μέσα σε πλαίσιο και  σε σχέση με κάτι που συμβαίνει είτε «εξωτερικά» είτε «εσωτερικά» του ανθρώπου. Από κάπου παίρνει τροφή και μεγαλώνει και κάπου κουρνιάζει και περιμένει το επόμενο οικείο περιβάλλον του για να εμφανιστεί.

Δεύτερο και εξίσου σημαντικό είναι ότι ο θυμός εκφράζεται μέσω της συμπεριφοράς.  Είτε η συμπεριφορά είναι λόγος, είτε πράξη, είτε έκφραση μη λεκτική, σωματική ή άλλη, η συμπεριφορά είναι κάτι που μπορεί ο άνθρωπος να ελέγξει. Η συμπεριφορά προϋποθέτει βούληση, επιλογή και απόφαση. Η συμπεριφορά δεν είναι ανεξέλεγκτη. Κάθε στιγμή ο άνθρωπος μπορεί να αποφασίσει πώς θα ενεργήσει και τι θα πράξει. Αν θα εκφράσει το θυμό του ή αν θα επικοινωνήσει και θα διαπραγματευτεί μαζί του.

Υιοθετώντας την περιγραφή του θυμού ως ένα συναίσθημα με τα χαρακτηριστικά που περιγράφηκαν παραπάνω, μπορεί κανείς να προσανατολιστεί προς μία κατεύθυνση λύσης του αδιεξόδου της ανεξέλεγκτης οργής. Αντιμετωπίζοντας το συναίσθημα αυτό ως κάτι που εμφανίζεται σε πλαίσιο, που μέσα από την ατομική μας ιστορία μαθαίνει και συνηθίζει, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να επικοινωνήσει μαζί του και να το γνωρίσει. Η γνωριμία αυτή προϋποθέτει μία κατ’ αρχήν αλλαγή στάσης.

Από την στάση της επίθεσης ή της άμυνας ενός ανθρώπου που βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση με τα ίδια του τα συναισθήματα, σε μία κατάσταση καλέσματος, συμφιλίωσης και γνωριμίας, άρα επικοινωνίας με τον ίδιο του τον εαυτό ή με κάποιον από τους «εαυτούς» του. Αυτό το θυμωμένο παιδί που έχει μάθει να αντιδρά με θυμό και οργή όταν πληγώνεται ή πικραίνεται ή όταν βρίσκεται σε πλαίσιο και καταστάσεις που τον οδηγούν –για τους δικούς του λόγους- στην ενίσχυση των αρνητικών συναισθημάτων του.  Όταν ο θυμός εκφράζεται συνήθως ακολουθεί μία κατάσταση ανακούφισης και ηρεμίας. Αυτό είναι ένα πρώτο μήνυμα ότι υπάρχουν συγκεκριμένες ανάγκες που ικανοποιούνται μέσα από την έκφρασή του. Οι ανάγκες αυτές αν δεν αναγνωριστούν από τον ίδιο τον άνθρωπο και δεν ικανοποιηθούν μέσα από μία άλλη πιο δημιουργική και ίσως αποτελεσματική διαδικασία, τότε θα συνεχίσουν να έχουν την τάση να εμφανίζονται αναζητώντας ικανοποίηση με τον ίδιο έως τότε τρόπο.

Οι ανάγκες αυτές εμφανίζονται πάντα σε σχέση με το πλαίσιο που υπάρχει την κάθε δεδομένη στιγμή. Η προσεκτική και κάθε φορά λεπτομερής παρατήρηση του συγκεκριμένου πλαισίου στο οποίο εμφανίζεται ο θυμός μπορεί να προσφέρει χρήσιμες και καθοριστικές πληροφορίες για το νόημά του. Σε σχέση με τι; Πότε; Πώς λειτουργεί και επιδρά στους άλλους; Και οι άλλοι μετά τι κάνουν; Και ο ίδιος μετά πώς αντιδρά; Παρακολουθώντας κανείς τον εαυτό του, σαν να ήταν σκηνοθέτης σε ταινία με θέμα τη ζωή του, μπορεί να αποκαλύψει όλο το σενάριο που του έχει δοθεί, αλλά και έχει συν-διαμορφώσει, στη διάρκεια της ζωής του. Μπορεί μετά, ως σκηνοθέτης, να παρέμβει, ως το βαθμό που επιλέγει, και να αλλάξει ακόμα και το ίδιο το σενάριο. Να τοποθετήσει τους ήρωες σε άλλες σκηνές και να προσθέσει ή να αφαιρέσει μελλοντικές σκηνές και συμβάντα. Συναντήσεις και πληροφορίες. Επικοινωνίες και αλληλεπιδράσεις. Θέσεις και Στάσεις.

Και να οργανώσει τη ζωή του, ωσάν ο σκηνοθέτης της.

Όλα αυτά -όπως λέμε συχνά στις ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες- πιο εύκολα λέγονται πάρα γίνονται. Και η κάθε, μικρή ή μεγάλη, προσπάθεια αλλαγής, χρειάζεται και έχει ανάγκη αναγνώρισης και θετικής επιβράβευσης. 

Σταύρος Γκουγκουσκίδης