του Σταύρου Γκουγκουσκίδη
Φαίνεται πως σήμερα, περισσότερο από άλλες περιόδους, το θέμα της ΚΡΙΣΗΣ απασχολεί τους ανθρώπους. Κρίσεις φαίνεται να συμβαίνουν στις μέρες μας σε όλο τον κόσμο, σε διάφορους τομείς της κοινωνικής μας ζωής. Κρίσεις συμβαίνουν στην οικονομία, στην κοινωνία, στους θεσμούς, στην καθημερινότητά μας, στην αίσθηση της ασφάλειας του πολίτη, στη διατροφή, στον αθλητισμό, στον έρωτα, στις σχέσεις, στο γάμο, στην οικογένεια. Πολλοί μιλούν και για την κρίση του σύγχρονου ανθρώπου που πελαγωμένος στην ανασφάλεια της σημερινής εποχής αδυνατεί να σταθεί σταθερά και αξιόπιστα κάπου. Όλα μοιάζουν να κινούνται και τα πόδια μας πατάνε μάλλον σε μία κινούμενη άμμο παρά σε στέρεα και συμπαγή υλικά. Κάποιοι άλλοι πάλι λένε ότι όλα τα παραπάνω κινούνται στα όρια του μύθου, της υπερβολής και της υπερβολικής ενασχόλησης με την αρνητική πλευρά της πραγματικότητας. Κατηγορούνται οι υπεύθυνοι για την πληροφόρηση και την ενημέρωση του κοινού για εστίαση στα αρνητικά, για έμφαση στην κακή καθημερινότητα, για δημιουργία εντυπώσεων. Ισχυρίζονται ότι κρίσεις περνούσε πάντα η ανθρώπινη κοινότητα. Η διαφορά σήμερα είναι ότι πρώτον με την ταχύτατη μεταφορά της πληροφορίας μαθαίνουμε αμέσως τι συμβαίνει σε κάθε άκρη του πλανήτη και δεύτερον ότι –σαφώς- στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης ο πλανήτης έχει μετατραπεί σε ένα μικρό χωριό όπου όλα αφορούν και επηρεάζουν όλους.
Στις μέρες μας μιλάμε ήδη για μία παγκόσμια κρίση στην οικονομία, τραπεζικά συστήματα καταρρέουν και μάλιστα στη Μέκκα του καπιταλισμού, στις Η.Π.Α., άνθρωποι χάνουν τα χρήματά τους, τις δουλειές τους, το σπίτι τους κυριολεκτικά από τη μία μέρα στην άλλη, δεδομένα αιώνων, θεσμοί που συνόδεψαν τον άνθρωπο για χρόνια χάνουν την αξιοπιστία τους. Ένα τρομοκρατικό χτύπημα σε ένα μέρος του πλανήτη επηρεάζει αυτόματα κάθε πλευρά της ζωής των ανθρώπων παντού και η αύξηση της τιμής του αργού πετρελαίου ανεβάζει τις τιμές σε εκατοντάδες προϊόντα άμεσα.
Πολλοί επίσης μιλάνε για την κρίση που περνά ο σύγχρονος άνθρωπος. Μία κρίση που βιώνεται με τα συμπτώματα της αποξένωσης, του ατομικισμού, της εμμονής στο εύκολο και γρήγορο κέρδος, της εμμονής στο κέρδος αυτό καθ’ αυτό, της κατάρρευσης των ιδεολογιών, των ομαδικών τελετουργιών, της απομόνωσης του ανθρώπου στην σύγχρονη μεγαλούπολη με κυρίαρχο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα την σύγχρονη πολυκατοικία και τον τρόπο ζωής των κατοίκων της.
Τι εννοούμε όμως τελικά όταν χρησιμοποιούμε τον όρο κρίση για να περιγράψουμε κάτι που συμβαίνει; Τι ονομάζεται κρίση και πώς μπορούμε να χωρέσουμε τόσα διαφορετικά πράγματα μαζί μέσα σε μία έννοια;
Τι σημαίνει ΚΡΙΣΗ;
Δανείζομαι όρους από τα λεξικά της Ελληνικής γλώσσας:
Κρίση είναι η ξαφνική και βίαιη επιδείνωση μιας χρόνιας συνήθως πάθησης ή απλώς η απότομη και οξεία εμφάνιση συμπτωμάτων σε ένα έως τότε υγιές άτομο. Η οξεία εκδήλωση ενός συναισθήματος, μίας ψυχικής διάθεσης, ενός τρόπου σκέψης /νευρική – μελαγχολίας –θυμού – γέλιου. Κορύφωση μιας δύσκολης εξελικτικής πορείας με επιδείνωση όλων των αρνητικών φαινομένων, από το ξεπέρασμα της οποίας εξαρτάται η επιστροφή στη φυσιολογική κατάσταση /πολιτική, κυβερνητική / θεσμών / οικονομική. Κλονισμός ενός μέρους ή του συνόλου από τις πνευματικές, ηθικές, θρησκευτικές κτλ πεποιθήσεις ενός ανθρώπου ο οποίος οδηγεί συνήθως σε καθοριστικές επιλογές και αποφάσεις. Εσωτερικοί προβληματισμοί, αγωνιώδη ερωτήματα ανθρώπου που επιζητεί τον επαναπροσδιορισμό του και την επανατοποθέτησή του ως οντότητας κυρίως όσον αφορά τον ίδιο ή και τους άλλους.
Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε πώς με τον όρο κρίση αναφερόμαστε σε μία οξεία κατάσταση, στην οποία αλλάζουν -σε σύντομο χρονικό διάστημα- τα έως εκείνη τη στιγμή δεδομένα, όπου ο έλεγχος είναι περιορισμένος και οι συμμετέχοντες σε αυτήν καλούνται σε σύντομο χρονικό διάστημα να αλλάξουν, να τροποποιήσουν τη συμπεριφορά τους. Κατά τη διάρκειά της και αμέσως μετά οι συμμετέχοντες έχουν την ευκαιρία για μία αλλαγή. Η αλλαγή αυτή εξαρτάται – όπως μάλλον κάθε αλλαγή – από τις αποφάσεις, τις συμπεριφορές, τις πράξεις και την αλληλεπίδραση πολλών παραγόντων.
Η άλλη μεγάλη κατηγορία χρήσης του όρου είναι ως αξιολόγηση και διατύπωση άποψης για κάτι. Θα πρότεινα να μην υποτιμήσουμε αυτή τη χρήση. Ίσως η κρίση ως κριτική, ως αξιολόγηση να εμπεριέχεται στην κρίση ως ξαφνική αλλαγή. Σε κάθε κρίση, κάτι κρίνεται… θα επικαλεστώ την εμπειρία μου ως ψυχολόγος για να σας πω ότι στη θεραπεία και συμβουλευτική ζευγαριών λέμε συχνά ότι : «μία κρίση είναι μία ευκαιρία για να δει το ζευγάρι αν αντέχει την κρίση…»αν μπορεί να υπάρξει και μετά…αν μπορεί να ζει και να περνά κρίσεις…αν μπορεί να δει αν έχει βρει ή αν μπορεί να βρει στη συνέχεια τρόπους, μεθόδους αντιμετώπισής τους… αν μπορεί να μάθει από αυτές και να αλλάξει συμπεριφορές με τέτοιο τρόπο ώστε οι επόμενες –αναπόφευκτες- κρίσεις να αντιμετωπίζονται με τρόπο που να δημιουργούν τις προϋποθέσεις για ένα δημιουργικότερο και πιο λειτουργικό μέλλον… αν τα θεμέλιά του αντέχουν… και αν έχει κατασκευάσει την κατάλληλη για τις συνθήκες αντισεισμική προστασία…
Πότε όμως επιλέγουμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο κρίση; Θα μπορούσαμε άραγε να μιλήσουμε για μία θεωρία της κρίσης; Και μάλιστα για μία θεωρία της κρίσης στο άτομο, την οικογένεια, την κοινότητα;
Ας ξεκινήσω αναφερόμενος στους όρους άτομο, οικογένεια και κοινότητα.
Άτομο μπορεί να είναι κάθε άνθρωπος –άντρας ή γυναίκα ίσως και παιδί με οποιοδήποτε φύλο- που ζει μέσα σε κάποιο κοινωνικό, οικονομικό, πολιτισμικό και ευρύτερα οικολογικό περιβάλλον. Είναι συνήθως μέλος μίας κάποιου είδους οικογένειας, ανήκει ή καλύτερα αλληλεπιδρά συχνότερα με κάποια άλλα άτομα που είναι μέλη μίας κάποιας ομάδας και συμβιώνει σε κάποια συγκεκριμένη κοινότητα άλλων ατόμων. Η προσπάθεια να χωρίσει κανείς τους παράγοντες που επηρεάζουν μία κρίση στο άτομο σε εσωτερικούς και εξωτερικούς θα ήταν ίσως παρακινδυνευμένη. Θα διάσπαζε την ολότητα και την πολυσυνθετότητα της παραπάνω περιγραφής και θα απομόνωνε στοιχεία τα οποία θα ήταν αναγκαία για να κατανοηθεί καλύτερα η διαδικασία μίας κρίσης. Προτείνω λοιπόν να κρατήσουμε στο νου μας το πλαίσιο στο οποίο λειτουργεί ένα άτομο και μέσα σε αυτό και σε πλήρη και συνεχή αλληλεπίδραση με άλλα μέρη του βιώνει κάθε φορά διαδικασίες που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε κρίσεις.
Μία κρίση θα μπορούσε να είναι συναισθηματική, κρίση συνείδησης, προσωπική κρίση ταυτότητας, κρίση που ορίζεται από τον ίδιο ή από κάποιον εξωτερικό παρατηρητή ως κρίση που αφορά πρώτιστα το άτομο. Θα αναφερθώ σε μερικές:
Η πρώτη και ίσως και πιο σοβαρή κρίση είναι αυτή που συμβαίνει κατά τη διάρκεια της γέννησης. Πολλοί επιστήμονες της κύησης και της γέννησης έχουν μιλήσει για την κρίση που αντιμετωπίζει κάθε άνθρωπος στην πρώτη του επαφή με τον έξω κόσμο. Από την απόλυτη αίσθηση ασφάλειας και ζεστασιάς…στον παγωμένο κόσμο ενός -στην καλύτερη περίπτωση- νοσοκομείου. Αν θα μπορούσε κάποιος να δει τη διαδικασία αυτή μέσα από το οπτικό πρίσμα του βρέφους που έρχεται στον κόσμο θα μπορούσαμε πιθανόν να συζητήσουμε καλύτερα για τον τρόπο που αυτή η πρώτη –ίσως- μεγάλη κρίση αντιμετωπίζεται από το ίδιο.
Κρίσεις θα μπορούσαν να ονομαστούν και οι αλλαγές κατά την παιδική ηλικία. Όταν για παράδειγμα ένα παιδί που μεγαλώνει στο ασφαλές περιβάλλον ενός σπιτιού, με πατέρα, μητέρα, αδέρφια και σκύλο εξαναγκάζεται (κυριολεκτικά) να αλλάξει την καθημερινότητά του και να αρχίσει να ζει μία άλλη καθημερινότητα που περιλαμβάνει πρωινό ξύπνημα, μεταφορά με ένα αυτοκίνητο, λεωφορείο ή άλλον μέσο, αποχωρισμός από το πρόσωπο αναφοράς χωρίς να συμφωνήσει το ίδιο και συνύπαρξη με άλλα εξίσου καλομαθημένα παιδιά της ηλικίας του σε ένα χώρο που σε τίποτα δεν θυμίζει το χώρο του σπιτιού.
Κρίσεις αντιμετωπίζουμε στην εφηβεία μας. Η ίδια η εφηβεία είναι μία κρίση. Κατά την περίοδό της γίνεται μία μετάβαση από την παιδική στην ενήλικη ζωή. Εκεί οι κρίσεις δείχνουν να είναι πιο έντονες καθώς απειλούν αυτό που ονομάζεται ταυτότητα του ατόμου. Η ταυτότητα αλλάζει και από παιδική γίνεται εφηβική και στη συνέχεια ενήλικη. Σε αυτή την περίοδο θα επιλέξουμε γνώμες, απόψεις, θεωρίες, φιλοσοφία, θα επιλέξουμε σεξουαλική ταυτότητα, ομάδες στις οποίες θα ανήκουμε, θα υποστούμε σωματικές και συναισθηματικές αλλαγές ξαφνικές και ανεξέλεγκτες.
Κρίση θα μπορούσαμε να ονομάσουμε και άλλου περιεχομένου διαδικασίες όπως είναι ο Έρωτας.
Ο αποχωρισμός, το μεγάλωμα των παιδιών και η αποχώρησή τους από το σπίτι.
Ο χωρισμός του ζευγαριού.
Κρίσεις σε σχέση με την υγεία. Ξαφνικά προβλήματα υγείας με άγνωστη πρόγνωση. Ο Θάνατος. Μία από τις μεγαλύτερες κρίσεις…αποχωρισμός.
Παρατηρώντας πολύ καλά ένα πρόσωπο, ένα άτομο μπορούμε να μιλήσουμε για ένα υπερπολύπλοκο σύστημα. Συναισθήματα, σκέψεις, αντιλήψεις, πεποιθήσεις, ιστορία, εμπειρίες, όνειρα για το μέλλον, ελπίδες, σχέσεις. Όλα αυτά αλληλεπιδρούν μέσα μας, επικοινωνούν, συνυπάρχουν. Μία κρίση, είτε εσωτερική με εξωτερικούς παράγοντες, είτε εξωτερική με εσωτερικές επιρροές και επιδράσεις αφορά το άτομο στο σύνολό του και επίσης μέσα στο πλαίσιο που κάθε φορά λειτουργεί, την οικογένεια, την κοινότητα ή αλλού. Στη σημερινή εποχή μιλάμε συχνά για κρίση της σημερινού ατόμου στο πλαίσιο της κοινωνίας. Ο σημερινός άνθρωπος ζει σ’ αυτό που ονομάζουμε κοινωνία της πληροφορίας. Μεταβαίνοντας από την βιομηχανική στην μεταβιομηχανική εποχή και την εποχή της πληροφορίας βιώνει συνεχείς και ανεξέλεγκτες μεταβολές των σταθερών σημείων της ζωής του. Η οικογένεια, με συγκεκριμένη και σταθερή δομή έως τα τελευταία χρόνια, μεταβάλλεται, τροποποιείται, νέες μορφές οικογενειακής οργάνωσης παρατηρούνται στις οποίες καλείται να συμμετάσχει. Οι σχέσεις έχουν αλλάξει, οι αξίες, οι αρχές, οι πεποιθήσεις του που στο παρελθόν μπορούσαν να συνομιλήσουν με τα αδιέξοδα, δεν φαίνονται να κάνουν νόημα. Στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει το άγνωστο και απρόβλεπτο μέλλον, ο άνθρωπος απευθύνεται στην ιστορία του. Αναζητά παγιωμένες και δοκιμασμένες λύσεις στα δυσλειτουργικά σχήματα στα οποία συμμετέχει και πιθανόν παρατηρεί ότι σε επίπεδο περιεχομένου τίποτα δεν είναι ίδιο. Βιώνει το άγνωστο και το καινούργιο ως ανεξέλεγκτο και οδηγείται στο να μιλήσει για κρίση, με την έννοια του κινδύνου, της καταστροφής. Παράλληλα ένας εξωτερικός παρατηρητής θα μπορούσε να δει ότι εκτός από την έννοια του κινδύνου στην κρίση αυτή ενυπάρχει και η έννοια της αξιολόγησης. Θα αντέξει στην κρίση που περνά –με την έννοια που την περιέγραψα παραπάνω- ο άνθρωπος; Θα διατηρήσει την ισορροπία του σε έναν κόσμο που βιώνεται ως ασταθής και συνεχώς και με ταχύτατους ρυθμούς μεταβαλλόμενος; Θα καταφέρει να συνεχίσει να λειτουργεί ικανοποιημένος και με μία αίσθηση ευχαρίστησης στη ζωή του; Θα καταφέρει να χρησιμοποιήσει τα αποθέματά του, τις αποθήκες ενέργειάς του και να συνδιαλαγεί και να επικοινωνήσει με τις αλλαγές;
Η οικογένεια, είναι ένας επίσης ιδιαίτερα πολύπλοκος οργανισμός. Μέλη του είναι άνθρωποι διαφορετικών ηλικιών, κάποιοι μαζί από επιλογή (γονείς) κάποιοι από ανάγκη και επιλογή (παιδιά – παππούδες) όλοι μαζί συνθέτουν ένα σύστημα αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας. Η οικογένεια ως ζωντανός οργανισμός αντιμετωπίζει επίσης περιόδους οξείας αλλαγής των δεδομένων της. Ο γάμος των γονιών είναι ίσως η πρώτη, η γέννηση των παιδιών θα μπορούσε να ακολουθεί, η εφηβεία, η οποία είναι περίοδος κρίσης για όλη την οικογένεια εκτός από τον ίδιο τον έφηβο/η, η φυγή των παιδιών για σπουδές, η ενηλικίωση, χωρισμοί, ενδεχόμενες αρρώστιες, εξωσυζυγικές σχέσεις, επιλογές των παιδιών που δεν ανταποκρίνονται στις επιθυμίες και τα όνειρα των γονιών και άλλα πολλά γεγονότα, συμπεριφορές και καταστάσεις που δημιουργούν δυσλειτουργικά περιβάλλοντα και ονομάζονται κρίσεις. Η ισορροπία στην επικοινωνία διαταράσσεται και μία κρίση ακολουθεί.
Οι κοινότητες ανθρώπων (αλλά και άλλων έμβιων όντων) δημιουργούνται με στόχο την συνύπαρξη. Από επιλογή ή από ανάγκη (άρα πάλι από επιλογή) άνθρωποι ζουν κοντά ο ένας στον άλλον σωματικά, πνευματικά, ψυχικά, μοιράζονται πράγματα, συνεισφέρουν σε κοινούς στόχους, συμβιώνουν αλληλεπιδρώντας και δημιουργούν έναν πολυπλοκότερο των δύο παραπάνω σύστημα, όπου και άτομα και οικογένειες αλλά και άλλες ομαδικές ή ατομικές δομές οργάνωσης συνυπάρχουν.
Ως μεγάλες, ισχυρές κρίσεις σε επίπεδο κοινότητας θα μπορούσα να αναφέρω τον πόλεμο, κρίσεις σε οικονομικό επίπεδο, κρίσεις σε πολιτικό επίπεδο και φυσικά τις κρίσεις των φυσικών καταστροφών. Αυτές οι κρίσεις επιδρούν, έχουν επιπτώσεις σε όλα τα προηγούμενα συστήματα. Το άτομο και την οικογένεια. Ένας πόλεμος αφορά όλη την κοινότητα και επηρεάζει όλα τα άτομα και όλες τις οικογένειες που συμμετέχουν σ’ αυτήν.
Οι μέχρι τώρα περιγραφές θεωρώ ότι δίνουν μία αρκετά καλή εικόνα για τις κρίσεις που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος και η οικογένεια στη σύγχρονη κοινωνία. Θα ήθελα τώρα να πάμε λίγο πίσω από όλα αυτά και να δούμε τον τρόπο που η Συστημική θεωρία περιγράφει το θέμα μας.
Μέσα από τη θεωρία των συστημάτων μπορεί κανείς να περιγράψει τις διαδικασίες με τις οποίες βιώνονται και αντιμετωπίζονται οι αλλαγές που ονομάζουμε κρίσεις καθώς και να υιοθετηθούν στάσεις και συμπεριφορές βοηθητικές στις κρίσιμες περιόδους της ζωής ή σε έκτακτες καταστάσεις κρίσεων.
Για την Συστημική θεωρία και σκέψη, ο άνθρωπος, η οικογένεια και η κοινότητα είναι συστήματα ζωντανά. Ζωντανά ονομάζουμε τα συστήματα όταν τα μέρη από τα οποία απαρτίζονται αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Ζωντανά συστήματα είναι για παράδειγμα ένα κύτταρο, ένας άνθρωπος, ένα ζευγάρι, μία οικογένεια, μία κοινωνία κτλ. (Maturana, Varela, 1980).
Κάθε ζωντανό σύστημα χαρακτηρίζεται από τη δομή του και από την οργάνωσή του. Ως οργάνωση περιγράφεται το ειδικό σχήμα σχέσεων, που δημιουργεί την ταυτότητα του συστήματος ως ζωντανή ενότητα, ακόμα και όταν τα συγκεκριμένα στοιχεία του συστήματος αλλάζουν με το χρόνο. Είναι οι σχέσεις που ορίζουν ένα σύστημα ως μονάδα και καθορίζουν τη δυναμική των αλληλεπιδράσεων και των μετασχηματισμών που μπορεί να υποστεί ως μονάδα. Η οργάνωση ενός συστήματος δίνεται από τις συσχετίσεις –ιστορικές και δυναμικές- που πρέπει να υπάρχουν ανάμεσα στα συστατικά του μέρη και οι οποίες, προκειμένου να διατηρείται η ταυτότητά του, οφείλουν να παραμένουν αμετάβλητες. Διαφορετικά αυτό αποσυντίθεται ή μετασχηματίζεται σε άλλου είδους σύστημα. (Maturana, Varela, 1980). Ως δομή περιγράφεται το σύνολο των συγκεκριμένων στοιχείων ενός ζωντανού συστήματος και όλες οι σχέσεις μεταξύ τους μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή (Ιωαννίδου, 2002). Ή αλλιώς η υλική διάταξη, η υλοποίηση της οργάνωσης του συστήματος μέσα στο χώρο και το χρόνο. (Maturana, Varela, 1980). Μεταφέροντας αυτές τις έννοιες στην οικογένεια π.χ. θα έλεγα πως στο επίπεδο των οικογενειών αυτό που δημιουργεί την ταυτότητα της οικογένειας είναι η επιθυμία τους να είναι μαζί και να θεωρούνται οικογένεια. Από τη στιγμή που υπάρχει αυτό η δομή της οικογένειας μπορεί να είναι πολύ διαφορετική: μπορεί να συμβιώνουν όλοι στο ίδιο σπίτι ή σε χωριστά, μπορεί να καυγαδίζουν συχνότερα ή πιο αραιά, μπορεί να σπουδάζουν τα παιδιά σε άλλη πόλη ή στην ίδια, μπορεί να βγαίνουν χωριστά ή γονείς ή μόνο μαζί κτλ. Η δημιουργία και η διατήρηση ενός ζωντανού συστήματος εξαρτάται από την ικανότητά του να αλλάζει τη δομή του διατηρώντας ταυτόχρονα την οργάνωσή του.
Τα ζωντανά συστήματα διαφοροποιούνται από κάθε άλλου είδους σύστημα χάρη στην οργάνωσή τους που είναι αυτοποιητική. Αυτοποίηση είναι η διαδικασία με την οποία ένα ζωντανό σύστημα «ποιεί» τον εαυτό του, παράγει δηλαδή μια ολότητα – ενότητα που ξεχωρίζει από το περιβάλλον του. Το τυπικό χαρακτηριστικό των έμβιων συστημάτων είναι ότι αποτελούν προϊόντα της ίδιας της οργάνωσής τους και συνεπώς δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ παραγωγού και προϊόντος. Αυτή ακριβώς η κυκλική του οργάνωση καθιστά το έμβιο σύστημα μονάδα αλληλεπιδράσεων. Και χάρη σε αυτήν την κυκλικότητα μπορεί να διατηρεί αμετάβλητη την ταυτότητά του ως ζωντανό σύστημα (Maturana και Varela, 1980). Δεν μπορεί δηλαδή με κάθε εξωτερική παρέμβαση να αλλάζει η οργάνωση (η ταυτότητα) των ζωντανών συστημάτων. Στην αντίθετη περίπτωση, κάθε φορά που κάποιος διαφορετικός άνθρωπος θα μας χαρακτήριζε με κάποιο τρόπο θα οδηγούμασταν σε αυτόματες και ταχύτατες αλλαγές της εικόνας και της ταυτότητάς μας.
Κάθε έμβιο ον (κάθε ζωντανό σύστημα) ξεκινά την ύπαρξή του με μία αρχική δομή. Από αυτήν εξαρτάται η πορεία των αλληλεπιδράσεών του και αυτή περιορίζει τις δομικές μεταβολές που μπορούν να πυροδοτήσουν εντός του οι αλληλεπιδράσεις αυτές. Επίσης κάθε έμβιο ον γεννιέται σε ένα ορισμένο τόπο, σε ένα περιβάλλον που συνιστά το πλαίσιο όπου αναδύεται και με το οποίο αλληλεπιδρά. Το εν λόγω περιβάλλον φαίνεται να διαθέτει μία δομική δυναμική αποκλειστικά δική του και από λειτουργική άποψη διαφορετική από το έμβιο ον. Ως παρατηρητές έχουμε διαφοροποιήσει τη μονάδα που αποτελεί το έμβιο σύστημα από την υποδομή της και την έχουμε χαρακτηρίσει ως καθορισμένη οργάνωση. Κάναμε έτσι διάκριση ανάμεσα σε δύο δομές, το έμβιο ον και το περιβάλλον, που θεωρούνται ανεξάρτητες από λειτουργική άποψη αλλά που ανάμεσά τους υπάρχει μία αναγκαία δομική συναρμογή. (διαφορετικά η μονάδα εξαφανίζεται). Στο πλαίσιο των αλληλεπιδράσεων που συμβαίνουν ανάμεσα στο έμβιο ον και το περιβάλλον του, μία διαταραχή του περιβάλλοντος δεν καθορίζει αυτή καθ’ αυτή, με γραμμικό αιτιώδη τρόπο, τις συνέπειες που θα έχει στο έμβιο ον. Αντίθετα η δομή του όντος καθορίζει ποιες μεταβολές θα επέλθουν σε αυτό εξαιτίας της διαταραχής. Η αλληλεπίδραση αυτή δεν έχει καθοδηγητικό χαρακτήρα, αφού δεν προσδιορίζει ποια θα είναι τα αποτελέσματά της. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιούμε την έκφραση «πυροδοτώ ένα αποτέλεσμα» για να υποδηλώσουμε το γεγονός πως οι μεταβολές που προκύπτουν από την αλληλεπίδραση ανάμεσα στο έμβιο ον και το περιβάλλον του προκαλούνται από τον παράγοντα που επιφέρει την διαταραχή, αλλά καθορίζονται από τη δομή του συστήματος που υφίσταται τη διαταραχή (Maturana, Varela, 1980). Για παράδειγμα, ένας βιασμός (κρίση), δεν έχει τα ίδια αποτελέσματα σε κάθε θύμα. Με διαφορετικό τρόπο αντιμετωπίζει το κάθε άτομο – θύμα ενός βιασμού αυτό το γεγονός, άλλοι αναπτύσσουν συμπτώματα μετατραυματικού στρες, άλλοι όχι κτλ κτλ. Το ίδιο μπορεί κανείς να παρατηρήσει και για άλλες καταστάσεις κρίσεις που συμβαίνουν γύρω μας.
Τα αυτοποιητικά συστήματα είναι αυτόνομα, παραμένουν δηλαδή ανεξάρτητα ως προς την οργάνωση των στοιχείων τους και καθορίζονται από τη δομή τους. Η συμπεριφορά κάθε συστήματος εξαρτάται από την εσωτερική δομή του και όχι από το εκάστοτε περιβάλλον του. Τα γεγονότα που συμβαίνουν στο εκάστοτε περιβάλλον των αυτοποιητικών συστημάτων δεν λειτουργούν με έναν γραμμικό αιτιώδη τρόπο αλλά μόνο ως διαταράξεις, τις οποίες το σύστημα πρέπει να ισορροπήσει. Όπως και να αντιδράσει το σύστημα στις αναταράξεις, ακολουθεί τη δική του δομή. Κατά τη συναλλαγή του με το περιβάλλον πρέπει κάποιες φορές το σύστημα να αλλάξει δομή, για να διατηρήσει την ακεραιότητα και τη συνοχή του. Αν είναι σε θέση να εξισορροπήσει τη διατάραξη επιβιώνει – αν όχι επέρχεται η αποσύνθεση, τα όρια μεταξύ περιβάλλοντος και συστήματος διαλύονται και το σύστημα παύει να ζει (Ιωαννίδου, 2002).
Μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερα πεδία που προσδιορίζει η δομή ενός συστήματος.
Α) Πεδίο των μεταβολών της κατάστασης: το σύνολο των δομικών μεταβολών που μπορεί να υποστεί μία μονάδα χωρίς να μεταβληθεί η οργάνωσή της.
Β) Πεδίο των καταστρεπτικών μεταβολών: το σύνολο των δομικών μεταβολών που επιφέρουν την απώλεια της οργάνωσης του συστήματος και συνεπώς την απώλεια της ταυτότητάς του
Γ) Πεδίο των διαταραχών: το σύνολο των αλληλεπιδράσεων που πυροδοτούν μεταβολές της κατάστασης
Δ) Πεδίο καταστρεπτικών αλληλεπιδράσεων: Το σύνολο των διαταραχών που επιφέρουν μία καταστρεπτική μεταβολή.
Για παράδειγμα, πυροβολώντας κάποιον από μικρή απόσταση οι σφαίρες θα του προξενήσουν καταστρεπτικές μεταβολές εξαρτώμενες από τη δομή του ανθρώπινου όντος. Οι ίδιες σφαίρες αποτελούν απλώς ενόχληση για τη χαρακτηριστική δομή ενός βρικόλακα. Ή ακόμα είναι προφανές ότι η σύγκρουση πάνω σε ένα δέντρο αποτελεί καταστρεπτική αλληλεπίδραση για ένα επιβατικό αυτοκίνητο αλλά για ένα άρμα μάχης είναι απλώς μία απλή διαταραχή (Maturana, Varela, 1980) .
Πρέπει να σημειώσω πως σε ένα δομικό σύστημα δομικά προσδιορισμένο, εφόσον η δομή του βρίσκεται σε διαρκή μεταβολή, τα δομικά πεδία του υφίστανται επίσης μεταβολή, μολονότι συνεχίζουν να προσδιορίζονται κάθε στιγμή από τη μεταβαλλόμενη δομή.
Όταν ένα σύστημα δεν εμπλέκεται σε μία καταστρεπτική αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του, αυτό το οποίο μπορούμε να παρατηρήσουμε είναι μία συναρμογή, μία αλληλεπίδραση ανάμεσα στη δομή του συστήματος και τη δομή του περιβάλλοντός του. Το περιβάλλον αυτό μπορεί να είναι και κάποιο άλλο σύστημα. Όσο διαρκεί αυτή η αλληλεπίδραση, περιβάλλον και μονάδα ενεργούν ως αμοιβαίες πηγές διαταραχών και πυροδοτούν αμφίδρομες μεταβολές της κατάστασης. Αυτή τη διαδικασία την ονομάζουμε «δομική σύζευξη». Είναι η διαδικασία την οποία χρησιμοποιούν όσοι δημιουργούν σχέση με συστήματα σε κρίση με σκοπό να τα υποστηρίξουν, να τα θεραπεύσουν.
Τα παραπάνω μπορούν να βοηθήσουν κάποιον να κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο όλα τα ζωντανά συστήματα κατά τη διάρκεια της ζωής τους ξεπερνούν, βιώνουν και προσπερνάνε τις κρίσεις που συμβαίνουν. Δεν υπάρχει ζωή χωρίς κρίσεις και κάθε κρίση δεν είναι θανατηφόρα – καταστρεπτική για τα ζωντανά συστήματα.
Εγώ ο ίδιος (και ο καθένας από εμάς) συμμετέχω με αυτόν τον τρόπο σε κάθε αλληλεπίδρασή μου με συστήματα σε κρίση. Ως άτομο – σύστημα το οποίο επιλέγει να αλληλεπιδράσει θεραπευτικά, ανακουφιστικά, βοηθητικά με οποιονδήποτε τρόπο με ένα σύστημα σε κρίση δημιουργεί μία δομική σύζευξη μαζί του και προκαλεί αναταράξεις οι οποίες αναγκάζουν το σύστημα σε κρίση να επιλέξει εκείνες τις αλλαγές στη δομή του που θα κάνουν πιο λειτουργική τη ζωή του και θα ισορροπήσει την διατάραξη. Όταν μία ομάδα ανθρώπων –όπως οι εθελοντές του ΕΕΣ- επεμβαίνουν σε μία καταστροφή προκαλούν αναταράξεις σε πολλά επίπεδα τα οποία δεν μπορούν να περιοριστούν μόνο στην άμεση παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας.
Όταν η ΜΕΛΙΣΣΑ –για να χρησιμοποιήσω ένα παράδειγμα από τον επαγγελματικό μου χώρο- παρέχει προστασία σε παιδιά και έφηβες που βρίσκονται σε κίνδυνο- δημιουργούν τέτοια ανατάραξη στο σύστημα παιδί σε κίνδυνο που για να επιβιώσει δημιουργεί νέες ισορροπίες στη δομή του, αλλάζοντας απόψεις για τη ζωή, κάνοντας νέες σχέσεις με τους ανθρώπους, προσπαθώντας ξανά να αγαπήσει ανθρώπους ενήλικες στη ζωή του και άλλα τα οποία δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να προβλεφθούν ή να προκληθούν από το προσωπικό που επιλέγει τον τρόπο που θα παρέμβει. Ακόμα και ο τρόπος που το σύστημα θα επιλέξει για να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητά του είναι εσωτερικό θέμα του συστήματος που το κάνει . Εμείς οι απέξω (το περιβάλλον του) μπορούμε μόνο να επιλέξουμε τον τρόπο ή το μέρος που θα προκαλέσουμε τις αναταράξεις.
Η ΜΕΛΙΣΣΑ είναι ένα Ίδρυμα, μία δομή παιδικής και εφηβικής προστασίας κοριτσιών, στο οποίο φιλοξενούνται πολλά κορίτσια τα οποία έχουν βιώσει, ίσως και βιώνουν ακόμα, κρίσεις κατά τη διάρκεια της ζωής τους όπου το οικογενειακό τους σύστημα δεν κατάφερε να προσαρμόσει τη δομή του και κατέρρευσε. Η δομή του συστήματος – άτομο όμως αντέχει, καθώς συνεχίζουν να ζουν. Έχει προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα που δημιουργείται γι’ αυτές με τη διαμονή τους σε ένα ίδρυμα και συνεχίζουν τη ζωή τους χρησιμοποιώντας όλα τα αποθέματα που έχουν. Εμείς στη ΜΕΛΙΣΣΑ επενδύουμε σε αυτά ακριβώς τα αποθέματά τους και λειτουργούμε θεραπευτικά, μέσω της δομικής σύζευξης, προκαλώντας αναταράξεις με τέτοιο τρόπο ώστε η δομή του συστήματός τους να τροποποιηθεί και να ισορροπήσει με έναν τρόπο που να είναι λειτουργικός και δημιουργικός γι’ αυτές.
Καταλήγοντας θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε πως:
– ένα σύστημα μπορεί να αλλάξει τη δομή του (τους κανόνες επικοινωνίας και συναλλαγής των μερών του), διατηρεί όμως πάντα την οργάνωσή του: την ιδιαίτερη σχέση μεταξύ των μελών που αποτελεί την ταυτότητά του. Αν χάσει την οργάνωσή του, παύει να υπάρχει.
– Κάθε κοινωνικό σύστημα αποτελείται από τα ατομικά συστήματα των μερών του. Το συναισθηματικό δέσιμο των μερών παίζει καθοριστικό ρόλο στην ύπαρξη του συστήματος.
– Τα διάφορα γεγονότα που συμβαίνουν στα περιβάλλοντα των συστημάτων (κρίσεις) δεν λειτουργούν με γραμμικό αιτιολογικό τρόπο, αλλά ως ερεθίσματα
– διαταράξεις που πρέπει το σύστημα να εξισορροπήσει σύμφωνα με τη δική του δομή (ή αλλάζοντας κάποιες φορές δομή)
– Οι εξωτερικές παρεμβάσεις λοιπόν από ειδικούς κρίσεων και μη λειτουργούν ακριβώς ως διαταράξεις στο επίπεδο της επικοινωνίας «αναγκάζοντας» τα μέρη του συστήματος να αναζητήσουν νέες διαδικασίες επικοινωνίας με σκοπό να επανακτήσουν την ισορροπία και τη λειτουργικότητα.
– Κάθε σύστημα έχει τη δική του «κατασκευή πραγματικότητας», τον δικό του τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται και φιλτράρει τα βιώματα, τις εμπειρίες του ο οποίος εξαρτάται από τις συνθήκες και το πλαίσιο στο οποίο η κάθε πραγματικότητα βιώνεται. Μία κρίση σε ένα κοινωνικό πολιτισμικό πλαίσιο δεν είναι απαραίτητα κρίση σε κάθε πλαίσιο. Η κατασκευή αυτή της πραγματικότητας είναι που επηρεάζει τη δομή του (τους κανόνες επικοινωνίας και συναλλαγής των μερών)
– Μία κρίση λοιπόν συμβαίνει όταν μία εσωτερική ανάγκη ή ένα εξωτερικό γεγονός λειτουργεί ως «διατάραξη» την οποία όμως το σύστημα δεν καταφέρνει να εξισορροπήσει από μόνο του σύμφωνα με τις δυνατότητες που του παρέχει η δομή του.
– Μία εξωτερική λοιπόν παρέμβαση από ειδικούς και μη δημιουργεί ένα νέο σύστημα, μέσω της δομικής σύζευξης, το οποίο κατασκευάζει από κοινού μία νέα πραγματικότητα. Στόχος είναι αυτή η καινούργια κατασκευή να αποτελέσει ερέθισμα– διατάραξη για το σύστημα ώστε να καταφέρει να αλλάξει τη δομή του με τέτοιον τρόπο που να εξισορροπήσει την αρχική διατάραξη που προκάλεσε η εσωτερική ανάγκη ή το εξωτερικό γεγονός που οδήγησε στην κρίση.
ΣΤΟΧΟΣ, μίας παρέμβασης εξειδικευμένων σε αντιμετώπιση κρίσεων ανθρώπων θα ήταν:
1) να αντιμετωπιστεί το εκάστοτε σύστημα που βιώνει μία κρίση ως όλον
2) να κατανοηθεί η δομή και η σημασία της συγκεκριμένης κρίσης
3) να αναζητηθούν οι δυνατότητες του εκάστοτε συστήματος να ξεπεράσει την κρίση (δηλαδή να αλλάξει τη δομή του) και
4) να βρει τρόπους να ενεργοποιήσει αυτές τις δυνατότητες.
Σας ευχαριστώ για το χρόνο και την προσοχή σας.
Σταύρος Γκουγκουσκίδης, Ψυχολόγος,
Διευθυντής Ιδρύματος ΜΕΛΙΣΣΑ (εκείνη την περίοδο)
Η παρούσα εισήγηση πραγματοποιήθηκε στο 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εθελοντών Κοινωνικής Πρόνοιας Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού: «Καταστάσεις Κρίσης: Ψυχοκοινωνικές Επιπτώσεις και Μοντέλα Παρέμβασης» στις 8 – 12 Οκτωβρίου 2008, στη Θεσσαλονίκη (πληροφορίες και εδώ)
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Maturana, H., Varela F. (1980): Το Δέντρο της Γνώσης, Αθήνα, Εκδόσεις Κάτοπτρο (1992).
2. Ιωαννίδου Βιργινία (2002): Μία συστημική προσέγγιση κρίσεων ζευγαριών, Μετάλογος 2, 64-76.
3. Ιωαννίδου Βιργινία (2006): Μία συστημική προσέγγιση στις εξωσυζυγικές σχέσεις, Μετάλογος 10, 86-103.
4. Μουρελή Ευφροσύνη (2005): Ζητήματα πράξης και θεωρίας στην Οικογενειακή Θεραπεία, Μετάλογος 8, 7-29.